ΑΦΙΕΡΩΜΑ:ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ (29 Μαρτίου 1870 – 13 Οκτωβρίου 1904)

Σαν σήμερα, 13 Oκτωβρίου 1904 πεθαίνει ο Παύλος Μελάς μετά από θανάσιμο τραυματισμό του σε μάχη με τους τούρκους στα Στάτιστα της Καστοριάς.

Ὁ ἀνθυπολοχαγὸς τοῦ πυροβολικοῦ Παῦλος Μελᾶς, ὅστις ἀπὸ τῆς 18ης Αὐγούστου εἶχεν εἰσχωρήσει εἰς τὴν Μακεδίαν, ἐπὶ κεφαλῆς σώματος Μανιατῶν, Κρητῶν καὶ Μακεδόνων, προδοθεὶς ἀπὸ τὸν Βούλγαρον κομιτατζῆν Μῆτρον Βλάχου, κυκλοῦται εἰς τὴν Στάτισταν Κορεστίων ὑπὸ τουρκικῶν ἀποσπασμάτων.

Ὁ Μελᾶς καὶ οἱ περὶ αὐτὸν ἠγωνίσθησαν ἡρωϊκῶς ἐπὶ δίωρον, τέλος δὲ ἐπεχείρησαν ἔξοδον διὰ μέσου τῶν τουρκικῶν γραμμῶν. Ὁ Μελᾶς, ὅστις ἡγεῖτο τῆς ῆ ἐξόδου, ἐπληγώθη θανασίμως εἰς τὴν ὀσφυακὴν χώραν, μετὰ ἡμίωρον δὲ ἐξέπνευσεν.

Οἱ συμπολεμισταί του ἀπέκοψαν τὴν κεφαλήν του καὶ τὴν μετέφερον εἰς τὸ χωρίον Πισοδέρι, ὅπου τὴν ἔθαψαν κάτωθι τῆς Ὡραίας Πύλης τοῦ ναοῦ τῆς ἁγίας Παρασκευῆς. Τὸ σῶμα του, ἐξ ἄλλου, παραδοθὲν ὑπὸ τῶν Τούρκων εἰς τὸν μητροπολίτην Καστορίας, ἐτάφη εἰς τὸν ἐν τῇ πόλει βυζαντινὸν ναὸν τῶν Ταξιαρχῶν.

Ὁ θάνατος τοῦ Μελᾶ συνεκλόνισεν ὁλόκληρον τὴν Ἑλλάδα, τὸ ὄνομά του δὲ κατέστη σύμβολον τοῦ μακεδονικοῦ ἀγῶνος. Μετὰ τὴν ἀπελευθέρωσιν τῆς Μακεδονίας ἡ Στάτιστα μετωνομάσθη εἰς Μελᾶς.

Εθνικόν Ιστορικόν Ημερολόγιον

Αθήναι 1962

Ο Παύλος Μελάς (29 Μαρτίου 1870 – 13 Οκτωβρίου 1904) ήταν αξιωματικός πυροβολικού του ελληνικού στρατού και πρωτεργάτης του Μακεδονικού αγώνα. Ήταν γιος του Μιχαήλ Μελά και γαμπρός του Στέφανου Δραγούμη.

Γεννήθηκε στη Μασσαλία της Νότιας Γαλλίας . Η καταγωγή της οικογένειάς του ήταν από τον Παρακάλαμο Πωγωνίου της Περιφερειακής Ενότητας Ιωαννίνων. Μετά τη μετακίνηση της οικογένειας στην Αθήνα, σπούδασε στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων απ' όπου αποφοίτησε ως ανθυπολοχαγός του πυροβολικού το 1891. Φέροντας τύψεις για την έκβαση του πολέμου του 1897 συμμετείχε από τους πρώτους στο ιδρυθέν το 1900 Μακεδονικό κομιτάτογια την εμψύχωση του απογοητευμένου ελληνικού πληθυσμού της Μακεδονίας και σε αντίδραση στη δράση των Βουλγάρων κομιτατζήδων. Έτσι από τον Φεβρουάριο του 1904 ο Παύλος Μελάς έσπευσε με άλλους τρεις αξιωματικούς, τους Α. Κοντούλη, Α. Παπούλα και Γ. Κολοκοτρώνη, προς επιτόπια μελέτη της κατάστασης. Αποτυγχάνοντας σε εκείνη την πρώτη προσπάθεια, επανήλθε τον Ιούλιο του ίδιου έτους οπότε και εισήλθε στη Μακεδονία ως ζωέμπορος με το όνομα "Πέτρος Δέδες". Μετά 20ήμερη παραμονή συναντήθηκε με τον Λάμπρο Κορομηλά στη Θεσσαλονίκη ανταλλάσσοντας σκέψεις για ανάληψη επιχειρήσεων και στη συνέχεια επέστρεψε στην Αθήνα.

Στις 18 Αυγούστου όταν όλα ήταν έτοιμα κατά το σχέδιο ο Παύλος Μελάς με το επιχειρησιακό όνομα Καπετάν Μίκης Ζέζας, επικεφαλής σώματος εκ 35 μόλις ανδρών, που το αποτελούσαν Μακεδόνες, Μανιάτες και Κρητικοί, ανέλαβε την αρχηγία του Μακεδονικού αγώνα ενάντια στους Βούλγαρους και εισήλθε ένοπλα στα Μακεδονικά εδάφη με την εντολή να ασκεί καθήκοντα αρχηγού και στις μικρότερες ομάδες που δρούσαν εν τω μεταξύ στη περιφέρειες Μοναστηρίου και Καστοριάς. Πληροφορηθέντες οι Τούρκοι από διάφορους καταδότες περί της εισόδου και της δράσης του Παύλου Μελά έθεσαν προς καταδίωξή του πολυάριθμο τουρκικό απόσπασμα. Παρά τις συνεχείς διώξεις του Οθωμανικού στρατού ο Παύλος Μελάς άρχισε ν΄ αποδεκατίζει τις βουλγαρικές ομάδες με βάση τα χωριά Λιγκοβάνη και Λίχυβο. Όμως στις 13 Οκτωβρίου 1904 βρισκόμενος στα Στάτιστα και προδομένος από την βουλγάρικη συμμορία του Μήτρου Βλάχου περικυκλώθηκε από Τουρκικό απόσπασμα 150 ανδρών. Μετά από δίωρη λυσσαλέα μάχη διέταξε αιφνίδια έξοδο τεθείς επικεφαλής των ανδρών του. Στην επιχείρηση αυτή τραυματίσθηκε θανάσιμα στην οσφυϊκή χώρα και πέθανε μετά από μισή ώρα στα χέρια του φίλου του, Γεώργιο Στρατινάκη. Η τελευταία του φράση πριν ξεψυχήσει ήταν:

"Βούλγαρος να μη μείνει"

Τα γεγονότα

Το σώμα του Παύλου Μελά, μετά την σύγκρουση στον Πολυπόταμο με κακή κατάληξη και μετά από μια βραδιά υπό βροχή στην ύπαιθρο σε περιοχή του όρους Βέρνο, κατευθύνθηκε στο χωριό Στάτιστα προκειμένου να διανυκτερεύσει, καθ' υπόδειξη του Στατιστινού και πράκτορα Β. Ντίνα, και να κατευθυνθεί την επόμενη μέρα στο Αντάρτικο, όπου θα συναντούσε το σώμα του Θύμιου Καούδη. Ο Β. Ντίνας ήταν παλαιός συναγωνιστής του Βούλγαρου και κομιτατζή Μήτρου Βλάχου, αλλά διαφώνησε αργότερα για να ενταχθεί στο πλευρό των Μακεδονομάχων. Οι Μακεδονομάχοι, με την συνδρομή του, διαμοιράστηκαν σε κάποια σπίτια της περιοχής, ενώ ο Παύλος Μελάς μαζί με άλλους συναγωνιστές του, τον Β. Ντίνα, Νικόλαο Πύρζα, Γιώργο Στρατηνάκη και Πέτρο Χατζητάση, διέμεναν στην οικία του ιερέα και δασκάλου Χατζή Ιωάννη Καντζάκη. Το απόγευμα της επόμενης μέρας, κατέφτασε οθωμανικό απόσπασμα από το τμήμα οθωμανικής χωροφυλακής από το κοντινό Μακροχώρι, έπειτα από πληροφορίες που είχαν οι οθωμανικές αρχές ότι υπήρχε αντάρτικη ομάδα στο χωριό. Το τουρκικό απόσπασμα άρχισε να περιφέρεται στους μαχαλάδες και να ελέγχει τα σπίτια του χωριού. Ο πυροβολισμός όμως του Γεωργίου Βολάνηκατά ενός Οθωμανού στρατιώτη, πρόδωσε την θέση της οικίας που βρίσκονταν η ομάδα του Βολάνη και κινητοποίησε το οθωμανικό απόσπασμα. Η πολιορκία και η ανταλλαγή πυρών συνεχίστηκε το βράδυ. Η ομάδα του Παύλου Μελά, παρατηρώντας τα τεκταινόμενα από το απέναντι οίκημα, προσπάθησε με την κάλυψη του σκότους της νύχτας να βγει από το κτήριο και να μετακινηθεί ώστε να βοηθήσει τους αμυνόμενους. Σύμφωνα με την λαϊκή δοξασία, οι άσπρες κάλτσες που φορούσε ο Παύλος Μελάς τον έκαναν αντιληπτό και μια σφαίρα από Οθωμανό χωροφύλακα τον βρήκε στην κοιλιακή χώρα. Μετά από αρκετή ώρα, ο Παύλος Μελάς χάνει την ζωή του, οι σύντροφοί του αναγκάζονται να εγκαταλείψουν το άψυχο σώμα του και απομακρυνθούν από την περιοχή. Κατευθύνονται στο Ανταρτικό, όπου ενημερώνουν το σώμα του Θύμιου Καούδη για την τροπή των γεγονότων και ενημερώνεται το Ελληνικό Προξενείο Μοναστηρίου. Η είδηση του θανάτου του δημοσιεύεται μετά από λίγες μέρες στον Αθηναϊκό Τύπο, απ' όπου πληροφορούνται οι Οθωμανικές Αρχές την ύπαρξη του άψυχου σώματος ενός Έλληνα αξιωματικού και το αναζητούν προκειμένου να διαμαρτυρηθούν στις Μεγάλες Δυνάμεις για την στήριξη αντάρτικων σωμάτων από την ελληνική κυβέρνηση. Ο Β. Ντίνας εισέρχεται ξανά στον οικισμό, βρίσκει το σκήνωμα του Παύλου Μελά, προσπαθεί να το ενταφιάσει αλλά δεν τα καταφέρνει και αφαιρεί το κεφάλι του προκειμένου να μην αναγνωριστεί από τις οθωμανικές αρχές που το αναζητούν. Λίγες μέρες αργότερα, το κεφάλι του Παύλου Μελά ενταφιάζεται με κηδεία στο εσωτερικό εκκλησίας στο Πισοδέρι, ενώ το σώμα του ενταφιάζεται αρχικά κοντά στον οικισμό και έπειτα μετά από ενέργειες του μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη, στον προαύλιο χώρο του ναού των Παμμέγιστων Ταξιαρχών στην Καστοριά, όπου σήμερα βρίσκεται ο τάφος του Παύλου Μελά και της συζύγου του Ναταλίας. 

Γύρω από το σώμα του νεκρού Π. Μελά εκτυλίχθηκε μια διπλωματική επιχείρηση για την παραλαβή και ενταφιασμό του. Οι Έλληνες δεν ήθελαν να γίνει γνωστό στους Τούρκους ποιος ήταν ο νεκρός, και συγκεκριμένα ότι ήταν Έλληνας αξιωματικός, διότι αυτό θα δημιουργούσε διπλωματική κρίση. Αρχικά ο νεκρός θάφτηκε από τους χωρικούς έξω από τη Στάτιστα ενώ οι Τούρκοι δεν γνώριζαν την ταυτότητά του. Αργότερα ο προεστός της Στάτιστας ονόματι Ντίνας απεσταλμένος της ελληνικής πλευράς (πιθανώς του Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη ή του οπλαρχηγού Κύρου) επιχείρησε να ξεθάψει και να μεταφέρει αλλού τον νεκρό. Στο μεταξύ όμως ο θάνατος του Μελά είχε μαθευτεί στην Αθήνα και η Τουρκική πρεσβεία στην Αθήνα ειδοποίησε τις Τουρκικές Αρχές της Θεσσαλονίκης να βρουν το πτώμα ώστε να το χρησιμοποιήσουν ως απόδειξη της Ελληνικής επέμβασης σε Τουρκική επικράτεια. Έτσι, ενώ ο Ντίνας έκανε την εκταφή εμφανίστηκε Τουρκικός στρατός. Τότε έκοψε βιαστικά το κεφάλι του νεκρού και έφυγε. Το κεφάλι τάφηκε μπροστά στην Ωραία Πύλη του Ναού της Αγίας Παρασκευής στο χωριό Πισοδέρι ενώ οι Τούρκοι πήραν το ακέφαλο σώμα και το πήγαν στην Καστοριά για αναγνώριση. Ο Γερμανός Καραβαγγέλης, που γνώριζε τα πάντα, κινητοποίησε τη νεολαία της Καστοριάς που περικύκλωσε το Διοικητήριο και απαιτούσε να τους δοθεί το σώμα "κάποιου Ζέζα" που ήταν Έλληνας. Ο Μητροπολίτης, προειδοποιώντας ότι μπορεί να συμβούν ταραχές που θα έβλαπταν την ειρηνική συμβίωση Τούρκων και Ελλήνων κατάφερε να του δοθεί το σώμα το οποίο και τάφηκε στο παρεκκλήσιο των Ταξιαρχών κοντά στο Μητροπολιτικό Μέγαρο Καστοριάς. Ο Παύλος Μελάς αποτέλεσε υπόδειγμα γενναιότητας και αυταπάρνησης για την απελευθέρωση της πατρίδας στην ελληνική ιστορία.

Μετά το θάνατο του η δράση των Ελληνικών δυνάμεων έγινε πιο έντονη, περιορίζοντας τη δράση των Βούλγαρων κομιτατζήδων, και επιτυγχάνοντας την ένωση Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας με την Ελλάδα.

Σήμερα, το όνομα του Παύλου Μελά φέρει προς τιμή του το χωριό Στάτιστα ενώ πλήθος προτομών του στολίζουν πλατείες πόλεων μεταξύ των οποίων στη Θεσσαλονίκη, την Αθήνα, την Κοζάνη και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας. Στη Θεσσαλονίκη, μετά το πρόγραμμα Καλλικράτης, οι τρεις δήμοι "Σταυρουπόλεως, Πολίχνης, Ευκαρπίας" ενώθηκαν σε ένα δήμο με την ονομασία Παύλος Μελάς.

Ο Παύλος Μελάς θεωρείται σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα, και πολλά προσωπικά του αντικείμενα εκτίθενται τώρα στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης και στο μουσείο Παύλος Μελάς στην Καστοριά.

Το Μουσείο Παύλου Μελά είναι ιστορικό μουσείο στον οικισμό Μελάς του νομού Καστοριάς, χωριό που μετονομάστηκε από Στάτιστα, προς τιμήν του αξιωματικού και ήρωα του Μακεδονικού Αγώνα Παύλου Μελά που θανατώθηκε στις 13 Οκτωβρίου 1904, έπειτα από επιχείρηση οθωμανικού αποσπάσματος.

 πηγή:βικιπαιδεια